Araştırma Makalesi
Yıl 2020,
Cilt: 24 Sayı: 1, 391 - 413, 15.06.2020
Öz
In the Qur’ān the most significant words used to indicate settlement are diyār, qarya, madīna, miṣr and balad. Among these, qarya and madīna are the most important ones. While Qarya means, county, city, urban, land and settlement, madīna means town. Miṣr is used for a city as well as for a specific name of a country. Diyār indicates a geographic border and the places of a settlement, and balad infers a political unity of a number of settlements. Due to this use in ‘Arabic, the word balad is used as a country and a state at the same time. Recently, there are some studies focusing on examining the terms of qarya and madīna. Hovewer, we cannot encompass the semantic area of these words only by looking up their dictionary meaning and how they were used in the Qur’ān. Therefore, in this study the old cities are examined as they exist in their places . In this study, we have utilised from the modern and contemporary scientific findings which were made for urbanization and its history. For a better understanding of the concept of urbanization, some prophets’ stories have been revised. In Qur’ān the words indicating urbanization are related to society, nature, place, human, art, economy, politics and reconstruction. Therefore, the concepts of the diyār, qarya, madīna, miṣr and balad used to describe the settlements point to the relationship of society with different elements and activities.
Summary: Cities, the birth of the cities, sociology, history, anthropology and cultural history are the major subjects in social science. Among them, the birth of cities are especially important for history, anthropology and sociology. For some researchers, cities are the most important revolution of humanity. Cities do not merely mean the places where the human settle down or form a society. In many human languages there is a strong relation between the words expressing civilization and settlement. There is a strong connection between cities and civilization. In Turkish, the word civilization/uygarlık comes from Uygurlar/Uighurs which means those who settled down first. Again in Turkish, the word of madaniyet which is originally Arabic is derived from madīna which means city. In English and French, civilization derives from civitas which is originally Latin. Civitas means a settlement and also the people who live within it. In ‘Arabic, the word hadārī, means settling in a place, is used for civilization,
In this study, the words related to urbanization to which social science like sociology, history, anthropology and cultural history attribute a great importance are investigated from the mufassirs’ perspective. As a result of the researches, it was observed that the words qarya, madīna, diyār miṣr and balad were used in the Qur’ān in close terms with the city. Before examining the words which refer to city in the Qur’ān like qarya, madīna, diyār, mıṣr and balad, the approaches of sociology, history and anthropology are investigated for comparative purposes. According to modern and contemporary researches, jobs like art writing, music and architecture appeared after urbanization. The evolution of humanity from primitive period to modernity is because of urbanization. Cities are the crops of social relationships between people. Urbanization caused wider social interactions and the formation of more complicated societies. People who constitute societies and complicated relationships founded cities. With the increase of specialization and jobs, people of one or more job were able to meet the needs of each other through social cooperation.
Before the urbanization the human-nature relation was more important but in cities human-human relation got more important. Cities caused social status to be a result of human-human relations. In these social categories, jobs like managers, merchants, guilds, soldiers and religious groups like religious leaders and darvīsh appeared. The physical features of a city are as important as their social structure. A city firstly has walls, administration, bazaar, laws, and the sense of common belonging among people.
In the Qur’ān, it can be noticed that the history of settlement is developed chronologically. In the Qur’ān, the words qarya, madīna, diyār miṣr and balad are used in the meaning of the city. These words have a close relationship with people and society. For example, because societies and cities were not formed during the time of Adam, there is no word in the stories that evokes society and the city. The same is true for Idrīs. When we look at the narratives about Noah, for the first time there are words like the people, mala/the leaders of the community, erāzil/shameless, and the ship. Although no word meaning city or city is used in these stories, it is seen that society and social strata are formed. In the Hoad period, the word house, palace, building and Irem were used in addition to the word peoples/tribe. In addition to the words that express the civilized developments in the stories of Noah and Hoad, the existence of the words diyār and madīna draws attention during the reign of Ṣāleḥ. In the Qur’ān, the first terms related to urbanization were mentioned in the story of Hoad, and the words meaning settlement and city were mentioned in the story of Ṣāleḥ. Moreover, the words realm and madīna were used in the story of Ṣāleḥ. In the periods of Abraham and Moses, the words qarya and miṣr were added to this. The word Midian was used specifically for the city of Shu‘ayb, and the word balad was used for Mecca during the time of Prophet Muhammad.
As mentioned in Noah’s era peoples and the states of people were present; in Hoad’s era, vineyard, garden, agriculture, houses, buildings and small scale settlements started to be constructed. In the Qur’ān, during the era of prophet Hoad, words like: vineyard, garden, agriculture, houses, building and palace, were used, however there is not a single word which means city. In Ṣāleḥ’s era the words dār and diyār were used in a general meaning? Therefore, it can be safely said that urbanization seriously started in Ṣāleḥ’s era. Additionally, dār also means house, vineyard, garden, grassland, region and home. Descriptions of dār, diyār and madīna in Ṣāleḥ’s parable point out the three directions of Thamūd peoples about urbanization. The word dār refers to the architectural features of their houses; the word diyār refers to their vineyards, gardens, houses and lands; and the word madīna refers to the largest and most important settlement in their homes. As modern and contemporary science has argued, according to the commentators, madīna is used for the settlements surrounded by walls, with its bazaar, army, ruler, tradesman and merchant.
In the Qur’ān, the word qarya is closer to diyāri even if its used as madīna in some of the parables. Nevertheless, qarya is different from diyār due to its two distinctive features of political structure and intimacy. Qarya is a city or city state in some way, but it is not only a center but also a city or city state with a political structure with villages, towns, mountains, slopes and plains. So today, it refers to a city which has political integrity with its provincial borders or environment. Diyār was used for the places which were suitable for agriculture, while qarya was used for the cities of Sāmī people as a common word in Sāmī languages. For this reason, qarya was never used for the settlements of Copti, which are African communities; instead, the misr, which is a common word in Coptic and Arabic, was preferred. Even the word miṣr which means city in the Coptic language was used as a country name in the Egyptian regions. The word Balad indicates more a political formation, so it only means country. In the time period of Jahiliyyah they used balad for Mecca which owned a political formation.
In the Qur’ān the words qarya and balad are used for Mecca but words like diyār, madīna and miṣr were never used for it. The use of the name qarya for Mecca indicates that it was established by a non-Arab like Abraham on the one hand and that it was the common place of all people. The word of madīna is not used to describe it because Mecca has not embody walls, bazaar, army or craftmanship. The reasons for not using diyār is because there are no vineyards or gardens. The lack of the word miṣr for Mecca also indicates that there is no influence of North African races such as Hāmī in Mecca.
Briefly, Qarya is a settlement with its village and towns which is under administration. Madīna is a important center which exists inside qarya with walls, bazaar and architecture. Diyār is a settlement of the city center with houses, vineyards and gardens. Miṣr is a city where the Northern Africans are residing and Balad is a settlement where is prominences as political organization.
Kaynakça
- Abdurrahman el-Karâfî. ez-Zahîre. Beyrût: Dâru Garbi’l-İslâmî, 1414/1994.
- Abdülkâdir er-Râzî. Muhtâru’s-sıhâh. Beyrût: Mektebetü’l-‘Asriyye, 1419/1999.
- Akpınar, Ali. Kur’ân Coğrafyası. Ankara: Fecr Yayınları, 2002.
- Apak, Adem. “İslam Öncesi Dönemde Mekke İdare Sistemi ve Siyasetin Oluşumu”, Uludağ Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10/1 (2001): 177-194.
- Atalay, Orhan. “Kur’ân’da Sosyal Grup İfade Eden Kavramlar”, Atatürk Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16 (2001): 197-231.
- Âlûsî, Ebussenâ Şihâbüddin. Rûhu’l-meânî. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1417/1997.
- Beydâvî, Nasıruddin. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1416/1996.
- Bikâi, İbrahim b. Ömer. Nazmü’d-dürer fî tenâsübi’l-âyâti ve’s-süver. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmiyye, ts.
- Braudel, Fernand. Akdeniz: Mekân ve Tarih. çev. Necati Erkurt, İstanbul: Metis Yayınları, 1990.
- Buhârî, Ebû Abdillâh. “Nikâh”, 79, 80; “Enbiyâ” 1, Sahîhu’l-Buhârî. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, ts.
- Bumin, Kürşat. Demokrasi Arayışında Kent. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1990.
- Cebel, Muhammed Hasan. el-Mu‘cemü’l-iştikâkiyye. Kahire: Mektebetü’l-Âdab, 2010.
- Childe, V. Gordon. “The Urban Revolution”, Town Planning Review. 91 Cilt. Liverpool: Liverpool University Press, 1950, 21: 4-17.
- Childe, V. Gordon. Kendini Yaratan İnsan. İstanbul: Varlık Yayınları, 1986.
- Çizgen, Nevval. Kent ve Kültür. İstanbul: Say Yayınları, 1994.
- Dartma, Bahattin. Kur’ân ve Arkeoloji. İstanbul: Pınar Yayınları, 2005.
- Demir, Mustafa. “Türk-İslam Medeniyetinde Şehirleşme”, İslamî Araştırmalar Dergisi, 10/1 (2003): 156-165.
- Dineverî, Ebu Hanife. el-Ahbâru’t-tıvel. nşr. Abdülmünım Amir, Kahire: Mektebetü’l-Müsennâ, 1377/1960.
- Ebussuud Efendi. İrşâdü akli’s-selim. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
- Elmalılı, M. Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. 10 cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, 1971.
- Frangipane, Marcella. “Doğu Anadolu’da Kentleşme Modelleri”, Tarihten Günümüze Anadolu’da Konut ve Yerleşme. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1999.
- Hatîb eş-Şirbinî. es-Sirâcü’l-münîr. Kahire: Matbaatü Bülâğ, 1285/1868.
- Hâzin, Alaüddin Ali b. Muhammed. Lübâbü’t-te’vîl. thk. Muhammed Ali Şahin, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1415/1995.
- İbn Âşûr, Muhammed Tahir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. Tunis Dâru’t-Tunisiyye, 1404/1984.
- İbn Batûta. Tuhfetü’n-nüzzâr. nşr. Ali Muntasır Kattanî, Beyrût: 1405/1985.
- İbn Esîr, İzzeddin. el-Kâmil fî’t-tarih. Beyrût: Dâru Sadr, 1386/1965.
- İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ‘ İmâmüddîn İsmâîl b. Şihâbddîn Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. Beyrût: Âlemü’l-Kütüb, 1413/1993.
- İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ‘ İmâmüddîn İsmâîl b. Şihâbddîn Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. Beyrût: Mektebetü’l-Maarif, 1387/1966.
- İbn Kuteybe, Ebu Muhammed. Maarif. thk. Servet Ukkaşe, Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1401/1970.
- Karaman, Hayreddin. vd. Kur’ân Yolu. 5 cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2012.
- Kâşgarlı Mahmûd. Dîvânu Lügâti’t-Türk. haz. Ahmet B. Ercilasun-Ziyat Akkoyunlu, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014.
- Kırca, Celal. “Âd” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
- Kırca, Celal. “Semûd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
- Korkut, Tuna. Şehirlerin Ortaya Çıkışı ve Yaygınlaşması Üzerine Sosyolojik Bir Deneme. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1987.
- Köksal, Asım. Peygamberler Tarihi. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
- Kurtubî, Ebu Abdullah. el-Câmi‘ li ahkâmi’l-Kur’ân. 21 cilt. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1385/1964.
- Mazı, Fikret. “Antik Çağda Düşüncenin Kentsel Mekâna Yansıması”, Mustafa Kemal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5/10 (2008): 33-48.
- Mevdûdî, Seyyid Ebü’l-A‘lâ. Tarih Boyunca Tevhid Mücadelesi ve Hz. Peygamberin Hayatı. çev. Ahmed Asrar, 3 cilt. İstanbul: Pınar Yayınları, 1992.
- Mevdûdî, Ebu’l-Ala. Tefhîmü’l-Kur’ân. 7 cilt. trc. Muhammed Han Kayanî. vd. İstanbul: İnkilâb Yayınları, 1996.
- Müslim, Ebu’l-Huseyn. “Radâ”, 62, 65, Sahîhu’l-Müslim. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, İstanbul ts.
- Nesefî, Ebu’l-Berakât. Medârikü’t-tenzil. Beyrût: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1418/1998.
- Özdoğan, Mehmet. “Kulübeden Konuta, Mimaride İlkler”, Tarihten Günümüze Anadolu’da Konut ve Yerleşme. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1999.
- Ragıb el-isfehânî. Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, b.y.
- Râzî, Fahruddin. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1420/1999.
- Rittersberger-Tılıç, Helga, vd. Kent Sosyolojisi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2015.
- Salebî, Ebu İshak. Arâisü’l-mecâlis. Mısır: el-Matbaatü’l-Behiyye, 1372/1951.
- Sıcak, Ahmet Sait. “Kur’ân’da Tasrîf Olgusu ve Kur’ân Kıssalarında Karye/Medine Kelimelerinin Tasrîfi”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 11/2 (2019): 734-762.
- Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. Fethu’l-kadîr. 2 cilt. Beyrût: Âlemü’l-Kütüb, 2002.
- Taberî, Ebû Cafer İbn Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid. Câmiü’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2009/1431.
- Taberî, Ebû Cafer İbn Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid. Tarihü’t-taberi: tarihü’l-ümem ve’l-müluk. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim, Beyrût: Dâru Süveydan, 1388/1967.
- Tebatabaî, M. Hüseyin. el-Mîzân fî tefsîri’l-Kur’ân. Beyrût: Müessesetü’l-‘Alemî li’l-Matbuât, 1417/1997.
- Weber, Max. Şehir. çev. Musa Ceylan, İstanbul: Bakış Yayınları, 2000.
- Yılmaz, Can. “İlk İslam Şehirlerinin İki Önemli Unsuru: Cuma Mescidi-Dârü’l-imâre İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8 (1996): 123-144.
- Yılmaz, Necla. Kur’ân’da Karye Kavramı. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
- Zebîdî, el-Huseynî Ebulfeyz. Tâcu’l-arûs. B.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
- Zemahşerî, Ebü’l-Kasım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. Keşşâf. 5 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘Arabî, 1407/1987.
Yıl 2020,
Cilt: 24 Sayı: 1, 391 - 413, 15.06.2020
Öz
Kur’ân’da yerleşim yeri anlamına gelen kelimelerin başında diyâr, karye, medine, mısır ve beled kavramları gelir. Bu kavramlar arasında özellikle karye ve medine sözcükleri daha öne çıkmaktadır. Karye kelimesi, vilayet, il, muhafaza, kent, ülke ya da yerleşim yeri anlamına gelirken medine kelimesi şehir anlamına gelmektedir. Mısır, şehir anlamının yanı sıra bir ülkenin özel ismi olarak da kullanılmaktadır. Diyâr bir yerleşim yerinin merkezi ve coğrafi sınırlarına; beled ise bir yerleşim yerinin etrafıyla, köyleriyle beraber siyasi oluşuma işaret etmektedir. Bu sebeple Arapçada beled; şehir anlamına geldiği gibi ülke ve devlet anlamına da gelmektedir. Son dönemlerde karye ve medine kavramlarını irdeleyen bazı çalışmalar yapılmaktadır. Ancak mezkur kavramların sadece sözlük anlamlarıyla Kur’ân’daki kullanımlarını inceleyerek bir sonuca varmak biraz zordur. Bu amaçla bu çalışmada kadim şehirlerin bazıları bizzat yerinde incelenmiş, kentleşme ve kentleşme tarihi üzerine yapılmış modern ve çağdaş bilimsel verilerden de istifade edilmiştir. Kentleşmeyi daha iyi anlamak için bazı peygamber kıssalarına da müracaat edilmiştir. Kur’ân’da kentleşmeyi ifade eden kelimelerin toplum, doğa, mekân, insan, sanat, ekonomi, siyaset, imar ve yapılaşmayla ilişkisinin olduğu görülmüştür. Dolayısıyla yerleşim yerlerini anlatmak için kullanılan diyâr, karye, medine, mısır ve beled kavramlarının toplumun farklı unsurlarıyla ve etkinlikleriyle ilişkisine işaret ettiği sonucuna varılmıştır.
Özet: Kentler, kentlerin doğuşu, sosyoloji, tarih, antropoloji ve kültür tarihi gibi sosyal bilimlerde sıkça araştırılan konular arasındadır. Kentlerin ortaya çıkışı özellikle tarih, antropoloji ve sosyoloji açısından çok önemlidir. Bazı araştırmacılara göre kentler insanlık tarihinin en önemli devrimidir. Zira kentler sadece insanların bir yere yerleşip topluluk oluşturması anlamına gelmemektedir. Kentlerle uygarlık arasında çok sıkı bir ilişki vardır. Dünyanın pek çok dilinde kent, medeniyet ve yerleşme kelimeleri arasında yakın bir ilişki vardır. Türkçe uygarlık kelimesi ilk yerleşik hayata geçen Uygurlardan gelmektedir. Yine Türkçede Arapça asıllı medeniyet kelimesi, şehir anlamına gelen medine kelimesinden türetilmiştir. İngilizcede ve Fransızcada “civilization” medeniyet anlamına gelir. Civilization Latince “civitas” kelimesinden türetilmiştir. Civitas, hem bir yerleşim yerine hem de üzerinde yaşayan insanlara ve insanlar arası hukuki ilişkilere karşılık gelir. Arapça da ise medeniyet için, bir yere yerleşme anlamındaki hadârî kelimesi kullanılır.
Bu çalışmada sosyoloji, tarih, antropoloji ve kültür tarihi gibi toplum bilimlerinin çok önem verdiği kentleşme, müfessirlerin bakış açısıyla ele alınmıştır. Araştırmalar neticesinde Kur’ân’da kent ve kentle yakın anlamda karye, medine, diyâr, mısır ve beled kelimelerinin kullanıldığı görülmüştür. Kur’ân’da karye, medine, diyâr, mısır ve beled gibi kent anlamına gelen kelimeler incelenmeden önce mukayese amaçlı sosyoloji, tarih ve antropoloji gibi bilimlerin kente yaklaşımları değerlendirilmiştir. Modern ve çağdaş bilimlere göre sanat, yazı, musiki ve mimarlık gibi meslekler kentleşme sonucu ortaya çıkmıştır. İnsanoğlunun ilkellikten medeniyete doğru evrilmesi kentler sayesinde gerçekleşmiştir. Kentler insanlar arası toplumsal ilişkilerin bir ürünüdür. İnsanların bir yere yerleşmesi geniş çaplı toplulukların oluşmasına ve daha komplike ilişkilerin teşekkülüne imkan sağlamıştır. Topluluk oluşturan ve komplike ilişkilere giren insanlar kentleri kurmuşlardır. Kentlerde uzmanlaşma ve meslekleşme sayesinde bir veya iki mesleğe sahip olan insanlar aralarındaki yardımlaşmayla ihtiyaçlarını karşılamıştır.
Kent öncesi dönemlerde insan-doğa ilişkisi ön planda iken şehirlerde insan-insan ilişkisi daha fazla öne çıkmıştır. Kentler insan-insan ilişkisinin bir sonucu olarak toplumsal sınıfları doğurmuştur. Bu sosyal sınıflar içerisinde idareciler, tüccarlar, askerler gibi mesleki erbapları, ulema, derviş gibi dini gruplar öne çıkmıştır. Kentlerin sosyal yapısı kadar fiziki özellikleri de önemlidir. Kentler öncelikle korunaklı bir sur yapısına, idari ve hukuki bir sisteme, kamusal alanlara ve ortak aidiyet duygusu gibi özelliklere sahip olması gerekir.
Kur’ân’da yerleşim yerlerinin tarihsel süreç içerisinde ve kronolojik olarak geliştiği görülmüştür. Kur’ân’da şehir anlamında karye, medine, diyâr, mısır ve beled kelimelerinin kullanıldığı görülür. Bu kelimelerin insan ve toplumla yakın bir alakası vardır. Örneğin Hz. Âdem döneminde toplumlar ve şehirler oluşmadığı için kıssalarda toplum ve kenti çağrıştıran herhangi bir kelimeye rastlanmaz. Hz. İdrîs için de aynı durum geçerlidir. Hz. Nûh ile ilgili kıssalara bakıldığında ilk defa kavim, mele’, erâzil/alt tabaka ve gemi gibi sözcükler geçer. Bu kıssalarda şehir ve kent anlamına gelen bir kelime kullanılmasa da toplum ve toplumsal tabakanın oluştuğu görülür. Hz. Hûd döneminde ise kavim kelimesine ilaveten ev, saray, bina ve İrem kelimesi kullanılmıştır. Hz. Salih döneminde ise Hz. Nûh ve Hz. Hûd kıssalarındaki medeni gelişmeleri ifade eden kelimelere ilaveten, diyâr ve medine kelimelerinin varlığı dikkat çeker. Kur’ân’da şehirleşmeyle alakalı ilk terimlerin Hz. Hûd kıssasında; bizzat yerleşim yeri ve şehir anlamına gelen kelimelerin ise Hz. Salih kıssasında geçtiği görülmüştür. Üstelik Hz. Salih kıssasında diyâr ve medine kelimeleri kullanılmıştır. Hz. İbrahim ve Hz. Mûsâ dönemlerinde ise buna bir de karye ve mısır kelimeleri ilave edilmiştir. Hz. Şuayb’in şehri için ise özel olarak Medyen kelimesi; Hz. Peygamber döneminde ise Mekke için bir de beled sözcüğü kullanılmıştır.
Hz. Nûh örneğinde görüldüğü gibi ilk önce kavim ve kavim içerisinde sosyal tabakalar; Hz. Hûd döneminde bağ, bahçe, tarım, evler, binalar ve küçük çaplı yerleşim yerleri kurulmaya başlamıştır. Kur’ân’da Hz. Hûd dönemiyle ilgili, bağ, bahçe, ev, bina saray ve İrem kelimeleri geçmesine rağmen kent anlamına gelen hiçbir kelime adı zikredilmemiştir. Hz. Salih dönemine gelindiğinde ise sıkça dâr ve diyâr kelimeleri bir de medine kelimesi kullanılmıştır. Bu binaen ciddi anlamda ilk kentleşmenin Hz. Salih döneminde başladığı söylenebilir. Zira dâr, ev anlamının yanı sıra bağ, bahçe, mera, bölge ve yurt anlamlarına da gelir. Bu sebeple Hz. Salih kıssasındaki dâr, diyâr ve medine tasriflerinde Semûd kavminin şehirleşme konusundaki üç vechesine işaret edilmiştir. Dâr kelimesiyle onların evlerinin mimari özelliklerine; diyâr kelimesiyle onların bağ, bahçe, yurt ve topraklarına; medine kelimesiyle de onların yurtlarındaki en büyük ve en önemli yerleşim yerine işaret edilmiştir. Zira modern ve çağdaş bilimin savunduğu gibi müfessirlere göre de medine etrafı surlarla çevrili, çarşısı, ordusu, hakimi, esnafı, taciri olan yerleşim yerleri için kullanılır. Kur’ân’da karye kelimesi bazı kıssalarda medine ile dönüşümlü olarak kullanılsa da karye daha çok diyâr kelimesine yakındır. Ancak karye, diyârdan farklı olarak siyası yapı ve Sâmîlere ait olma gibi iki özellikle birlikte kullanılmıştır. Karye bir yönüyle şehirdir, ülkedir ancak sadece merkez değil de köy, kasaba, dağ, bayır ve ovalarıyla beraber siyasi yapısı olan bir şehirdir. Yani günümüz tabiriyle il sınırlarına ya da çevresiyle beraber siyasi bütünlük oluşturan devletlere işaret eder. Diyâr kent anlamı yanında tarıma elverişli yerler için, karye ise tüm Sâmî dillerinde ortak bir kelime olarak Sâmî ırklarının şehirleri için de kullanılmıştır. Bu sebeple Afrika topluluklarından olan Kıptîlerin yerleşim yerleri için hiçbir zaman karye kullanılmamış; bunun yerine Kıptîce ve Arapça ortak bir kelime olan mısır kelimesi tercih edilmiştir. Hatta şehir anlamına gelen mısır kelimesi Kıptî bölgelerinde özel bir ülkenin adı olarak da kullanılmıştır. Beled kelimesi ise daha çok siyasi bir oluşuma işaret eder ki sadece ülke anlamına gelmektedir. Cahiliye döneminde belli bir siyasi oluşuma sahip olan Mekke için beled kelimesi kullanılmıştır.
Kur’ân’da Mekke için karye ve beled kavramları kullanılırken hiçbir zaman diyâr, medine ve mısır kavramları kullanılmamıştır. Mekke için karye isminin kullanılması, bir yandan Hz. İbrahim gibi Arap olmayan bir kimse tarafından kurulmasına diğer yandan da tüm insanların ortak mekanı olmasına işaret eder. Mekke için medine kelimesinin kullanılmaması sur, çarşı, ordu ve belli başlı meslek gruplarının olmamasına; diyâr kelimesinin kullanılmaması ise, bağların bahçelerinin yokluğuna delalet eder. Mekke için mısır kelimesinin kullanılmaması da Mekke’de Hâmî gibi Kuzey Afrika kökenli ırkların etkisinin olmadığına işaret eder.
Kısaca karye köy ve kasabalarıyla birlikte idaresi olan bir yerleşim yeri; medine sur, çarşı ve mimarisiyle karye sınırları içerisindeki en önemli merkez; diyâr şehir merkezleri, evleri, bağ ve bahçeleriyle birlikte yerleşim yeri; mısır kuzey Afrikalıların kurduğu kent; beled ise siyasi oluşumun öne çıktığı yerleşim yeri anlamına gelmektedir.
Anahtar Kelimeler
Tefsir Memlûkler Tefsir Dersleri Selefî Anlayış Zemahşerî Çizgisi
Kaynakça
- Abdurrahman el-Karâfî. ez-Zahîre. Beyrût: Dâru Garbi’l-İslâmî, 1414/1994.
- Abdülkâdir er-Râzî. Muhtâru’s-sıhâh. Beyrût: Mektebetü’l-‘Asriyye, 1419/1999.
- Akpınar, Ali. Kur’ân Coğrafyası. Ankara: Fecr Yayınları, 2002.
- Apak, Adem. “İslam Öncesi Dönemde Mekke İdare Sistemi ve Siyasetin Oluşumu”, Uludağ Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10/1 (2001): 177-194.
- Atalay, Orhan. “Kur’ân’da Sosyal Grup İfade Eden Kavramlar”, Atatürk Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16 (2001): 197-231.
- Âlûsî, Ebussenâ Şihâbüddin. Rûhu’l-meânî. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1417/1997.
- Beydâvî, Nasıruddin. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1416/1996.
- Bikâi, İbrahim b. Ömer. Nazmü’d-dürer fî tenâsübi’l-âyâti ve’s-süver. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmiyye, ts.
- Braudel, Fernand. Akdeniz: Mekân ve Tarih. çev. Necati Erkurt, İstanbul: Metis Yayınları, 1990.
- Buhârî, Ebû Abdillâh. “Nikâh”, 79, 80; “Enbiyâ” 1, Sahîhu’l-Buhârî. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, ts.
- Bumin, Kürşat. Demokrasi Arayışında Kent. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1990.
- Cebel, Muhammed Hasan. el-Mu‘cemü’l-iştikâkiyye. Kahire: Mektebetü’l-Âdab, 2010.
- Childe, V. Gordon. “The Urban Revolution”, Town Planning Review. 91 Cilt. Liverpool: Liverpool University Press, 1950, 21: 4-17.
- Childe, V. Gordon. Kendini Yaratan İnsan. İstanbul: Varlık Yayınları, 1986.
- Çizgen, Nevval. Kent ve Kültür. İstanbul: Say Yayınları, 1994.
- Dartma, Bahattin. Kur’ân ve Arkeoloji. İstanbul: Pınar Yayınları, 2005.
- Demir, Mustafa. “Türk-İslam Medeniyetinde Şehirleşme”, İslamî Araştırmalar Dergisi, 10/1 (2003): 156-165.
- Dineverî, Ebu Hanife. el-Ahbâru’t-tıvel. nşr. Abdülmünım Amir, Kahire: Mektebetü’l-Müsennâ, 1377/1960.
- Ebussuud Efendi. İrşâdü akli’s-selim. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
- Elmalılı, M. Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. 10 cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, 1971.
- Frangipane, Marcella. “Doğu Anadolu’da Kentleşme Modelleri”, Tarihten Günümüze Anadolu’da Konut ve Yerleşme. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1999.
- Hatîb eş-Şirbinî. es-Sirâcü’l-münîr. Kahire: Matbaatü Bülâğ, 1285/1868.
- Hâzin, Alaüddin Ali b. Muhammed. Lübâbü’t-te’vîl. thk. Muhammed Ali Şahin, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1415/1995.
- İbn Âşûr, Muhammed Tahir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. Tunis Dâru’t-Tunisiyye, 1404/1984.
- İbn Batûta. Tuhfetü’n-nüzzâr. nşr. Ali Muntasır Kattanî, Beyrût: 1405/1985.
- İbn Esîr, İzzeddin. el-Kâmil fî’t-tarih. Beyrût: Dâru Sadr, 1386/1965.
- İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ‘ İmâmüddîn İsmâîl b. Şihâbddîn Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. Beyrût: Âlemü’l-Kütüb, 1413/1993.
- İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ‘ İmâmüddîn İsmâîl b. Şihâbddîn Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. Beyrût: Mektebetü’l-Maarif, 1387/1966.
- İbn Kuteybe, Ebu Muhammed. Maarif. thk. Servet Ukkaşe, Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1401/1970.
- Karaman, Hayreddin. vd. Kur’ân Yolu. 5 cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2012.
- Kâşgarlı Mahmûd. Dîvânu Lügâti’t-Türk. haz. Ahmet B. Ercilasun-Ziyat Akkoyunlu, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014.
- Kırca, Celal. “Âd” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
- Kırca, Celal. “Semûd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
- Korkut, Tuna. Şehirlerin Ortaya Çıkışı ve Yaygınlaşması Üzerine Sosyolojik Bir Deneme. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1987.
- Köksal, Asım. Peygamberler Tarihi. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
- Kurtubî, Ebu Abdullah. el-Câmi‘ li ahkâmi’l-Kur’ân. 21 cilt. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1385/1964.
- Mazı, Fikret. “Antik Çağda Düşüncenin Kentsel Mekâna Yansıması”, Mustafa Kemal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5/10 (2008): 33-48.
- Mevdûdî, Seyyid Ebü’l-A‘lâ. Tarih Boyunca Tevhid Mücadelesi ve Hz. Peygamberin Hayatı. çev. Ahmed Asrar, 3 cilt. İstanbul: Pınar Yayınları, 1992.
- Mevdûdî, Ebu’l-Ala. Tefhîmü’l-Kur’ân. 7 cilt. trc. Muhammed Han Kayanî. vd. İstanbul: İnkilâb Yayınları, 1996.
- Müslim, Ebu’l-Huseyn. “Radâ”, 62, 65, Sahîhu’l-Müslim. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, İstanbul ts.
- Nesefî, Ebu’l-Berakât. Medârikü’t-tenzil. Beyrût: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1418/1998.
- Özdoğan, Mehmet. “Kulübeden Konuta, Mimaride İlkler”, Tarihten Günümüze Anadolu’da Konut ve Yerleşme. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1999.
- Ragıb el-isfehânî. Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, b.y.
- Râzî, Fahruddin. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1420/1999.
- Rittersberger-Tılıç, Helga, vd. Kent Sosyolojisi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2015.
- Salebî, Ebu İshak. Arâisü’l-mecâlis. Mısır: el-Matbaatü’l-Behiyye, 1372/1951.
- Sıcak, Ahmet Sait. “Kur’ân’da Tasrîf Olgusu ve Kur’ân Kıssalarında Karye/Medine Kelimelerinin Tasrîfi”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 11/2 (2019): 734-762.
- Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. Fethu’l-kadîr. 2 cilt. Beyrût: Âlemü’l-Kütüb, 2002.
- Taberî, Ebû Cafer İbn Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid. Câmiü’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2009/1431.
- Taberî, Ebû Cafer İbn Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid. Tarihü’t-taberi: tarihü’l-ümem ve’l-müluk. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim, Beyrût: Dâru Süveydan, 1388/1967.
- Tebatabaî, M. Hüseyin. el-Mîzân fî tefsîri’l-Kur’ân. Beyrût: Müessesetü’l-‘Alemî li’l-Matbuât, 1417/1997.
- Weber, Max. Şehir. çev. Musa Ceylan, İstanbul: Bakış Yayınları, 2000.
- Yılmaz, Can. “İlk İslam Şehirlerinin İki Önemli Unsuru: Cuma Mescidi-Dârü’l-imâre İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8 (1996): 123-144.
- Yılmaz, Necla. Kur’ân’da Karye Kavramı. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
- Zebîdî, el-Huseynî Ebulfeyz. Tâcu’l-arûs. B.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
- Zemahşerî, Ebü’l-Kasım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. Keşşâf. 5 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘Arabî, 1407/1987.
Toplam 56 adet kaynakça vardır.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Din Araştırmaları |
| Bölüm | Araştırma Makaleleri |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 15 Haziran 2020 |
| Gönderilme Tarihi | 16 Ocak 2020 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2020Cilt: 24 Sayı: 1 |
Cumhuriyet İlahiyat Dergisi Creative Commons Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası Lisansı (CC BY NC) ile lisanslanmıştır.