Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

Öz

Hiç şüphesiz emir ve nehiy usulü fıkhın en önemli konularının başında gelmektedir. Zira, emir ve nehiy konusunun gerektiği şekilde tahkik edilmesi Allah'ın kullarına olan hitabındaki maksadın anlaşılmasında önem arz etmektedir. Fıkıh Usulü ekollerinden Fukaha ve Mütekellimin ekolleri arasında emir ve nehyin anlaşılmasında farklılıklar bulunmaktadır. Mezhepler arasında hatta mezheplerin kendi içlerinde farklı görüşlere rastlamak mümkündür. Bu konuda farklılıkların başında Emrin tanımı, sıgası, gereği ne zaman ve ne miktarda yerine getirilmesi gerektiği, emrin ve nehyin zıtlarına hangi hükmün bağlanıp bağlanmayacağı gibi meseleler usûl âlimleri arasında tartışıla gelmiş konuların başında gelmektedir. Hanefî usûl âlimlerin önde gelen isimlerinden biri olan Ebû Bekir Razi el-Cessâs (v. 305/917)’ın el-Fusûl fi'l Usûl’u Hanefi hukuk sistematiğinde önemli bir yere sahip olan bir eserdir. Aynı şekilde Şafiî usûl geleneğinin en önemli temsilcilerinden biri olan Ebû İshak eş-Şîrâzî (v. 450/1058)’nin Lüma’, Şerhü’l Lüma’ ve Tabsıra fî Usûli’l-Fıkh isimli eserleri de Şafiî Hukuk literatüründe önemli bir yere sahiptir. Bu iki alimin emir ve nehiy konusundaki görüşünün belirlenmesi ve birbiriyle karşılaştırılması önem arz etmektedir. Bu çalışmada her iki alimin görüşlerinin karşılaştırılması sırasında yer yer her iki gelenekten gelen diğer alimlerin görüşlerine de yer verilmiştir. Bu iki âlimin emir ve nehiy konusundaki görüşleri hem mensup oldukları mezhebin görüşlerini yansıtması açısından hem de diğer mezhepler içerisindeki farklı görüşlerin aktarılması bağlamında önem arz etmektedir. Emir ve nehiy kavramları ve bu kavramların ihtiva ettiği alt başlıklar Cessâs ve Şirazî tarafından ele alınmıştır. Emir konusunda öncelikle emrin tanımı, kapsamı ve emre mahsus sığa konularında görüşler öne sürülmüştür. Emrin tanımlanması hususunda dikkat çeken noktalar emreden kişinin konumu, emir lafzında bir gerekliliğin bulunması ve emir de irade problemidir. Aynı şekilde Kur'ân'da emir sığasıyla varid olan tüm lafızların hakikat anlamında mı mecazen mi emir olarak isimlendirilmesi gerektiği konusu emir konusunda ele alınan alt başlıklardan biridir. Yine emir lafzının varid olduğu zaman kimlere hitap ettiği, herhangi bir şart, vasıf vb. bir kayıttan soyut olarak varid olmuş emrin hükmünün ne olması gerektiği, bunun zıddı olarak bir şarta, vasfa veya zamana bağlı olarak emredilen lafızların hükmü, emrin yerine getirilme zamanı, mutlak olarak varid olan emir lafzının bir defa yapılmakla gereğinin yapılmış olacağı mı yoksa mutlak emrin birden fazla yapılmaya mı delâlet ettiği emir kapsamında ele alınan meselelerdendir. Emir konusunda Cessâs ve Şirazî tarafından ele alınan konulardan bir diğeri de zamana bağlı emrin vakti içerisinde yerine getirilmemesi durumunda kazasının ikinci bir emirden sonra mı, yoksa ikinci bir emir beklenmeksizin mi yapılması gerektiğidir. Yemin kefâretinde olduğu gibi belli bir sıraya riâyet edilerek yerine getirilmesi gereken (tertip) emrin durumu, aynı şekilde zıhar kefâretinde mükellefe kendisine sunulan seçenekler arasından birini yerine getirmesi (tahyir) istenildiğinde emrin durumu emir konusunda tartışılan konulardandır. Cessâs ve Şirazî tarafından emre hangi hükmün bağlanılacağı araştırıldığı gibi emrin zıddına hangi hükmün bağlanacağı ve bunun devamı olarak bir tane zıddı olan emir ve birden çok zıddı olan emrin zıddının hükmü de ele alınmıştır. Aynı şekilde Nehiy konusu da birçok hususta emirle aynı olmakla birlikte, nehye has olan, Cessâs ve Şîrâzî 'nin değindiği önemli meselelerin başında; Şîrâzî'ye göre mutlak olarak varid olan nehiy sığası emrin aksine derhal terk etmeyi ve sürekliliği gerektirir. Cessâs da emirden farklı olarak nehyin ebediyen yasaklığa ve nehyin derhal terk edilmesine delâlet etmesi bakımından aynı görüştedir. Cessâs mutlak nehyin ister muamelat alanında, isterse de ibadet konusunda olsun haricî bir karine bulunmadıkça fesada haml edilmesi gerektiği savunmuştur. Şîrâzî de Şafiî fukahasının çoğunluğunun görüşü olan mutlak nehyin fesada delâlet ettiği görüşünü tercih ettiğini ifade etmektedir. Cessâs'a göre nehyin tek bir zıddı varsa, bu o zıddın emredilmesi anlamına gelmektedir. Fakat nehyin birden çok zıddı var ise, bu bütün zıtlarının emredilmesi anlamına gelmez, çünkü nehyin zıtlarının içerisinde ibahaya veya nedbe haml edilmesi gerekenler olabilmektedir. Şîrâzî'de nehyin bir tek zıddı varsa, o zıddın emre haml edilmesi gerektiğini konusunda Cessâs'la aynı fikirdedir. Ama nehyin birden çok zıddı var ise Şîrâzî'ye göre bu zıtlardan yalnızca bir tanesi emredilmiş demektir.