Öz
The totality of the activities of thinking guiding to the solutions for essential problems in practical life as much as those in scientific research by means of scenarios imagined can be called thought experiment. Thought experience have the functions of inducing thinking, preparing ground for criticism, cultivating different viewpoints, developing criteria of research and actions, drawing boundaries and evaluating possible consequences. They have significant roles in the histories of science and philosophy and especially in the times of scientific revolutions they gain a determinative role and shape all the theories. This is relevant both to the beginning of the modern science and the beginning of the 20th century when the scientific overturning took place. Thought experiment occupies central role in philosophy of science and epistemology as well as in the history of science. However, a lot of philosophers of science belonging empiricist school suspect the “experiment” status of thought experiment because a good part of the thought experiments, at least at first glance, are accepted as the possibilities of presenting factual knowledge not experimentally (based on the laboratory technic) but a priori.
As well as in the field of science, in the field of philosophy thought experiments are appealed frequently. There are no methods or technics which are as proper and effective for inviting the people without any philosophical interest into the atmosphere of critical philosophy and to the world of questions of practical philosophy. From Plato’s story of “Ring of Gyges” in Republic to Rawl’s “veil of ignorance” in A Theory of Justice thought experiments has a determining role for the principles of actions in philosophy but especially in ethics. Even Kant’s request to apply categorical imperative to concrete situation likens a model of thought experiment. Our aim in this paper to clarify the nature and function of thought experiment which is so important for both science and philosophy and which is used frequently in recent times in the field of education too. Such a clarification will make possible to answer the question whether there is a similarity or interaction between the thought experiments used in science and philosophy or not.
Anahtar Kelimeler
Thought Experiments Philosophy of Science Epistemology Practical Philosophy Ethics Moral Dilemma
Kaynakça
- Ateş, Mustafa E. “Bilimlerde Düşünce Deneyleri”, Mediterranean Journal of Humanities, V/1, (2015): 125-138.
- Bertram, Georg W. Philosophische Gedankenexperimente. Ein Lese- und Studienbuch. Stuttgart: Reclam 2016.
- Bishop, Micheal. “Why thought experiments are not arguments.” In: Philosophy of Science 66 (1999): 534-541.
- Brendel, Elke. “Intuition Pumps and the Proper Use of Thought Experiments.” Dialectica, Vol. 58 (2004): 89-108.
- Brown, James R. “Thought Experiments since the Scientific Revolution.” International Studies in the Philosophy of Science 1, (1986): 1-15.
- Brown, James R. Laboratory of the Mind: Thought Experiments in the Natural Sciences. New York: Routledge, 1991.
- Brown, James R. “Why Thought Experiments Transcend Empiricism.” Contemporary Debates in the Philosophy of Science. (Ed. C. Hitchcock). Oxford: Blackwell Publishing, 2004, 23-43.
- Cohnitz, Daniel. Gedankenexperimente in der Philosophie. Paderborn: Mentis, 2006.
- Duhem, Pierre. Ziel und Struktur der physikalischen Theorien. Hamburg: Felix Meiner, 1978. Freese, Hans-Ludwig. Abenteuer im Kopf. Philosophische Gedankenexperimente. Berlin: Quadriga Verlag 1995.
- Foot, Philippa. “The problem of abortion and the doctrine of double effect.” İçinde Virtues and Vices And Other Essays in Moral Philosophy. Oxford: Clarendon Press, 2002, 19-32.
- Gähde, Ulrich. “Zur Funktion ethischer Gedankenexperimente”. İçinde Wirtschaftsethische Perspektiven V: Methodische Ansätze, Probleme der Steuer- und Verteilungsgerechtigkeit, Ordnungsfragen, herausgegeben von Wulf Gaertner, Berlin: Duncker & Humblot, 2000: 183-206.
- Galileo, Galilei. Dialogue Concerning the Two Chief World Systems. Çev. S. Drake. University of California Press, Berkeley 1632/1967.
- Gendler, Tamar S. Thought Experiments. On the Power and Limits of Imaginary Cases. New York: Garland Publishing, 2000.
- Gendler, Tamar S. “Thought Experiments Rethought—and Reperceived.” Philosophy of Science, Vol. 71, No. 5, Proceedings of the 2002 Biennial Meeting of The Philosophy of Science AssociationPart II: Symposia Papers Edited by Sandra D. Mitchell (December 2004), 1152-1163.
- Gettier, Edmund. “Gerekçelendirilmiş Doğru İnanç Bilgi midir?” Felsefe Tartışmaları 24. Çev. S. Yazıcı, (1999): 141-143.
- Häggqvist, Sören. “A Model for Thought Experiments.” Canadian Journal of Philosophy. Vol. 39, No. 1 (March 2009): 55-76;
- Häggqvist, Sören. Thought Experiments in Philosophy. Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1996.
- Kant, Immanuel. Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, Sonderausgabe, Band 6, der. Wilhelm Weischedel. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1983 (Ahlâk Metafiziğinin Temellendirilmesi. Çev. İoanna Kuçuradi. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları, 1995).
- Klauk, Tobias. “Gedankenexperimente Eine Familie philosophischer Verfahren.” Yayımlanmamış Doktora Tezi, Georg-August-Universität, 2017.
- Kohlberg, Lawrence. Die Psychologie der Moralentwicklung. Frankfurt am Main: Suhrkamp 1995.
- Kohlberg, Lawrence. Essays on Moral Development. Vol. I: The philosophy of moral development. New York: Harper & Row, 1981.
- Kuhn, Thomas S. The Essential Tension: Selected Studies in Scientific Tradition and Change. Chicago and London: University of Chicago Press, 1977.
- Kühne, Ulrich. Die Methode des Gedankenexperiments. Frankfurt a. M.: Suhrkamp, 2005.
- Mach, Ernst. “Über Gedankenexperimente”, In: Mach, Ernst (Hrsg.), Erkenntnis und Irrtum. Leipzig: Verlag von Johann Ambrosius Barth, 1905.
- Martens, E. “’Das Schiff des Theseus’. Integratives Philosophieren mit hochbegabten Kindern und Jugendlichen zwischen Denktraining und Happening.” Philosophie und Bildung: Beiträge zur Philosophiedidaktik. Berlin– Hamburg–Münster: LIT Verlag, 2005.
- Nersessian, Nancy J. “In the Theoretician's Laboratory: Thought Experimenting as Mental Modeling”, Proceedings of the Biennial Meeting of the Philosophy of Science Association, (1992), Volume Two: Symposia and Invited Papers (1992): 291-301.
- Newton, Isaac. The Principia: Mathematical Principles of Natural Philosophy. (Trans. I. B. Cohen & A. Whitman). Berkeley: University of California Press, 1999.
- Norton, John D. “On Thought Experiments: Is There More to the Argument?” Philosophy of Science, Vol. 71, No. 5. Proceedings of the 2002 Biennial Meeting of The Philosophy of Science Association Part II: Symposia PapersEdited by Sandra D. Mitchell (December 2004): 1139-1151.
- Norton, John D. “Are Thought Experiments Just What You Thought?” Canadian Journal of Philosophy. Sep., 1996, Vol. 26, No. 3 (Sep., 1996): 333-366.
- Nozick, Robert. Anarşi, Devlet ve Ütopya, Çev. Alişan Oktay. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2006.
- Onay, Murat. “Nozick’in Düşünce Deneyi Hakkında Bazı Düşünceler.” Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi, Sayı 22, (Ekim 2012): 289-299.
- Platon, Devlet. Çev. Sabahattin Eyüboğlu – M. Ali Cimcoz. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1992.
- Plutark, Yaşamlar. Theseus ve Romulus. Çev. Meriç Mete. İstanbul: İdea Yayınevi, 2011.
- Popper, Karl R. Bilimsel Araştırmanın Mantığı. Çev. Nilüfer Kuyaş. İstanbul: Alan Yayıncılık, 1995.
- Poyraz, Hakan. “Siyaseti Ahlakla Birlikte Düşünmek.” Ahlak Felsefesi Yazıları içinde, ed. Lokman Çilingir, 131-143. Ankara: Elis Yayınevi, 2015.
- Rosenberg, J. F. Philosophieren. Ein Handbuch für Anfänger. Frankfurt am Main: Klostermann, 1986.
- Rawls, John. Bir Adalet Teorisi. Çev. Vedat Ahsen Coşar. Ankara: Phoenix Yayınevi, 2018.
- Schwartz, Maria “Zur Bewertung ethischer Gedankenexperimente ‘Intuitionspumpen’ vs. Ansatz des ‘rationalen Wollens’.” Zeitschrift für Praktische Philosophie. Band 8, Heft 2, (2021): 351–374.
- Thomson, Judith Jarvis. The Trolley Problem. Das Trolley-Problem (Englisch / Deutsch), übersetzt und herausgegeben von Adriano Mannino und Nikil Mukerji, Sttuttgart: Reclam, 2021.
- Thomson, Judith Jarvis. “Killing, Letting Die, And The Trolley Problem,” The Monis 59, 1976, 204-217.
- Weber, Marc Andree. “Sind Gedankenexperimente in der praktischen Philosophie besonders?”, Zeitschrift für Praktische Philosophie, Band 8, Heft 2, 2021, 247-276.
- Yardımcı, Alper B. “Norton-Brown Tartışması Bağlamında Bilimsel Düşünce Deneyleri.” Beytulhikme 10. (2020): 1235-1255.
- Yardımcı, Alper B. “Düşünce Deneylerinin Tarihsel Kökeni, Kavramın İlk Kullanımı ve Ernst Mach’ın Düşünce Deneyi.” Ed. E. Doğan. Current and historical debates in social sciences içinde. London: IJOPEC Publication (2020): 51-68.
Öz
Tasavvur edilen senaryolar aracılığıyla bilimsel araştırmalarda olduğu kadar pratik yaşamda da karşılaşılan temel sorunları çözmemize kılavuzluk eden zihinsel etkinliklerin bütününü düşünce deneyi olarak adlandırabiliriz. Düşünme deneyleri, düşünmeye teşvik eden, eleştiriye zemin hazırlayan, farklı görüş açılarını besleyen, araştırma ve eylem ölçütleri geliştiren, sınırlar çizen, olası sonuçları tartan bir işleve sahiptir. Onlar bilimin ve felsefenin uzun tarihlerinde önemli bir rol oynamış; özellikle bilimsel devrimler döneminde belirleyici bir niteliğe bürünerek bütün kuramları şekillendirmiştir. Bu durum modern bilimin başlangıcı ve yirminci yüzyılın başındaki bilimsel altüst oluşlar için ziyadesiyle geçerlidir. Düşünce deneyleri bilim tarihinde olduğu kadar bilim felsefesinde ve epistemolojide de merkezi bir konuma sahip olmuştur. Ancak düşünce deneylerinin önemli bir kısmı, en azından ilk bakışta, olgusal bilgiyi tecrübi (laboratuvar tekniğine dayalı) değil de a priori şekilde tasarlama olanağı olarak kabul edildiğinden, deneyci ekolden gelen çoğu bilim felsefecisi düşünce deneylerinin “deney” statüsünü kuşkuyla karşılamıştır.
Bilimsel sahada olduğu kadar felsefi sahada da düşünce deneylerine sıkça başvurulur. Hiçbir teknik veya yöntem felsefi ilgiye sahip olmayan insanları eleştirel felsefi bir atmosfere sokmak ve pratik felsefenin sorunlarını tanıtmak için düşünce deneyi kadar uygun ve etkili değildir. Platon’un Devlet’indeki “Gyges’in yüzüğü” efsanesinden, Rawls’ın Bir Adalet Kuramı’ndaki “bilgisizlik peçesi”ne kadar düşünce deneyleri felsefede ama özellikle etik tartışmalarda eylem ilkelerini belirleyici bir işleve sahiptir. Hatta Kant'ın kategorik buyruğunun, somut karar verme durumlarına uygulanması istenilen bir düşünce deneyi modelini andırdığı söylenebilir. Burada amacımız hem bilim hem de felsefe açısından bu denli önemli olan ve son dönemlerde eğitim sahasında da sıkça başvurulan düşünce deneylerinin doğasını ve işlevini aydınlatmaya çalışmaktır. Böyle bir çalışma aynı zamanda bilim ve felsefe sahasında kullanılan düşünce deneyleri arasında bir benzerliğin veya etkileşimin olup olmadığı sorusunu da yanıtlamamızı mümkün kılacaktır.
Anahtar Kelimeler
bilim felsefesi epistemoloji pratik felsefe etik ahlaki ikilem düşünce deneyleri
Kaynakça
- Ateş, Mustafa E. “Bilimlerde Düşünce Deneyleri”, Mediterranean Journal of Humanities, V/1, (2015): 125-138.
- Bertram, Georg W. Philosophische Gedankenexperimente. Ein Lese- und Studienbuch. Stuttgart: Reclam 2016.
- Bishop, Micheal. “Why thought experiments are not arguments.” In: Philosophy of Science 66 (1999): 534-541.
- Brendel, Elke. “Intuition Pumps and the Proper Use of Thought Experiments.” Dialectica, Vol. 58 (2004): 89-108.
- Brown, James R. “Thought Experiments since the Scientific Revolution.” International Studies in the Philosophy of Science 1, (1986): 1-15.
- Brown, James R. Laboratory of the Mind: Thought Experiments in the Natural Sciences. New York: Routledge, 1991.
- Brown, James R. “Why Thought Experiments Transcend Empiricism.” Contemporary Debates in the Philosophy of Science. (Ed. C. Hitchcock). Oxford: Blackwell Publishing, 2004, 23-43.
- Cohnitz, Daniel. Gedankenexperimente in der Philosophie. Paderborn: Mentis, 2006.
- Duhem, Pierre. Ziel und Struktur der physikalischen Theorien. Hamburg: Felix Meiner, 1978. Freese, Hans-Ludwig. Abenteuer im Kopf. Philosophische Gedankenexperimente. Berlin: Quadriga Verlag 1995.
- Foot, Philippa. “The problem of abortion and the doctrine of double effect.” İçinde Virtues and Vices And Other Essays in Moral Philosophy. Oxford: Clarendon Press, 2002, 19-32.
- Gähde, Ulrich. “Zur Funktion ethischer Gedankenexperimente”. İçinde Wirtschaftsethische Perspektiven V: Methodische Ansätze, Probleme der Steuer- und Verteilungsgerechtigkeit, Ordnungsfragen, herausgegeben von Wulf Gaertner, Berlin: Duncker & Humblot, 2000: 183-206.
- Galileo, Galilei. Dialogue Concerning the Two Chief World Systems. Çev. S. Drake. University of California Press, Berkeley 1632/1967.
- Gendler, Tamar S. Thought Experiments. On the Power and Limits of Imaginary Cases. New York: Garland Publishing, 2000.
- Gendler, Tamar S. “Thought Experiments Rethought—and Reperceived.” Philosophy of Science, Vol. 71, No. 5, Proceedings of the 2002 Biennial Meeting of The Philosophy of Science AssociationPart II: Symposia Papers Edited by Sandra D. Mitchell (December 2004), 1152-1163.
- Gettier, Edmund. “Gerekçelendirilmiş Doğru İnanç Bilgi midir?” Felsefe Tartışmaları 24. Çev. S. Yazıcı, (1999): 141-143.
- Häggqvist, Sören. “A Model for Thought Experiments.” Canadian Journal of Philosophy. Vol. 39, No. 1 (March 2009): 55-76;
- Häggqvist, Sören. Thought Experiments in Philosophy. Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1996.
- Kant, Immanuel. Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, Sonderausgabe, Band 6, der. Wilhelm Weischedel. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1983 (Ahlâk Metafiziğinin Temellendirilmesi. Çev. İoanna Kuçuradi. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları, 1995).
- Klauk, Tobias. “Gedankenexperimente Eine Familie philosophischer Verfahren.” Yayımlanmamış Doktora Tezi, Georg-August-Universität, 2017.
- Kohlberg, Lawrence. Die Psychologie der Moralentwicklung. Frankfurt am Main: Suhrkamp 1995.
- Kohlberg, Lawrence. Essays on Moral Development. Vol. I: The philosophy of moral development. New York: Harper & Row, 1981.
- Kuhn, Thomas S. The Essential Tension: Selected Studies in Scientific Tradition and Change. Chicago and London: University of Chicago Press, 1977.
- Kühne, Ulrich. Die Methode des Gedankenexperiments. Frankfurt a. M.: Suhrkamp, 2005.
- Mach, Ernst. “Über Gedankenexperimente”, In: Mach, Ernst (Hrsg.), Erkenntnis und Irrtum. Leipzig: Verlag von Johann Ambrosius Barth, 1905.
- Martens, E. “’Das Schiff des Theseus’. Integratives Philosophieren mit hochbegabten Kindern und Jugendlichen zwischen Denktraining und Happening.” Philosophie und Bildung: Beiträge zur Philosophiedidaktik. Berlin– Hamburg–Münster: LIT Verlag, 2005.
- Nersessian, Nancy J. “In the Theoretician's Laboratory: Thought Experimenting as Mental Modeling”, Proceedings of the Biennial Meeting of the Philosophy of Science Association, (1992), Volume Two: Symposia and Invited Papers (1992): 291-301.
- Newton, Isaac. The Principia: Mathematical Principles of Natural Philosophy. (Trans. I. B. Cohen & A. Whitman). Berkeley: University of California Press, 1999.
- Norton, John D. “On Thought Experiments: Is There More to the Argument?” Philosophy of Science, Vol. 71, No. 5. Proceedings of the 2002 Biennial Meeting of The Philosophy of Science Association Part II: Symposia PapersEdited by Sandra D. Mitchell (December 2004): 1139-1151.
- Norton, John D. “Are Thought Experiments Just What You Thought?” Canadian Journal of Philosophy. Sep., 1996, Vol. 26, No. 3 (Sep., 1996): 333-366.
- Nozick, Robert. Anarşi, Devlet ve Ütopya, Çev. Alişan Oktay. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2006.
- Onay, Murat. “Nozick’in Düşünce Deneyi Hakkında Bazı Düşünceler.” Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi, Sayı 22, (Ekim 2012): 289-299.
- Platon, Devlet. Çev. Sabahattin Eyüboğlu – M. Ali Cimcoz. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1992.
- Plutark, Yaşamlar. Theseus ve Romulus. Çev. Meriç Mete. İstanbul: İdea Yayınevi, 2011.
- Popper, Karl R. Bilimsel Araştırmanın Mantığı. Çev. Nilüfer Kuyaş. İstanbul: Alan Yayıncılık, 1995.
- Poyraz, Hakan. “Siyaseti Ahlakla Birlikte Düşünmek.” Ahlak Felsefesi Yazıları içinde, ed. Lokman Çilingir, 131-143. Ankara: Elis Yayınevi, 2015.
- Rosenberg, J. F. Philosophieren. Ein Handbuch für Anfänger. Frankfurt am Main: Klostermann, 1986.
- Rawls, John. Bir Adalet Teorisi. Çev. Vedat Ahsen Coşar. Ankara: Phoenix Yayınevi, 2018.
- Schwartz, Maria “Zur Bewertung ethischer Gedankenexperimente ‘Intuitionspumpen’ vs. Ansatz des ‘rationalen Wollens’.” Zeitschrift für Praktische Philosophie. Band 8, Heft 2, (2021): 351–374.
- Thomson, Judith Jarvis. The Trolley Problem. Das Trolley-Problem (Englisch / Deutsch), übersetzt und herausgegeben von Adriano Mannino und Nikil Mukerji, Sttuttgart: Reclam, 2021.
- Thomson, Judith Jarvis. “Killing, Letting Die, And The Trolley Problem,” The Monis 59, 1976, 204-217.
- Weber, Marc Andree. “Sind Gedankenexperimente in der praktischen Philosophie besonders?”, Zeitschrift für Praktische Philosophie, Band 8, Heft 2, 2021, 247-276.
- Yardımcı, Alper B. “Norton-Brown Tartışması Bağlamında Bilimsel Düşünce Deneyleri.” Beytulhikme 10. (2020): 1235-1255.
- Yardımcı, Alper B. “Düşünce Deneylerinin Tarihsel Kökeni, Kavramın İlk Kullanımı ve Ernst Mach’ın Düşünce Deneyi.” Ed. E. Doğan. Current and historical debates in social sciences içinde. London: IJOPEC Publication (2020): 51-68.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Felsefe |
| Bölüm | Araştırma Makalesi |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 15 Aralık 2023 |
| Gönderilme Tarihi | 28 Şubat 2023 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2023 Sayı: 78 |
- Makale Dosyaları
Felsefe Dünyası Creative Commons Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır.