Cumhuriyet İlahiyat Dergisi

Ölüm olayı etrafında uzunca bir
dönemde kolektif olarak inşa edilmiş inanç ve uygulamalar bugün Antalya/Elmalı
yöresinin kendine özgü ekosistemi ile karşılıklı ilişkiler içinde görülmüştür.
Bu tarihsel, dini, sosyoekonomik ve kültürel birikim çerçevesinde ölüm gibi
dehşet verici bir olay nihai ve kozmik birtakım referanslarla toplumsal
muhayyilede müstesna bir yere oturtulmuştur. Böylece gündelik hayatla sıkı
ilişkiye sahip bu normlar ve teferruatlı törenler toplumda normatif bir
bütünleşme yaratmıştır. Yanı sıra din ve kültürün taşıdığı derin sembolik
etkileşimler etrafında, yaşanılan zamanla canlanan bu ritüeller toplumun ölümle
yüzleşmesi ve başa çıkması için uygun ortamlar sunmuştur. Nihayet bütün bu
inanç ve uygulamalar tek tek bireylerin kendi akıbetlerini görecekleri dini ve
kültürel bir etkileşim içinde tasarımlanmıştır. Öte yandan modernleşmenin
ölümle hayat arasındaki mesafeyi açmasına bağlı olarak kendini gösteren yeni
bilinç düzeyleri de yöredeki ölüm olgusu üzerinde önemli değişimler yaratmıştır.

Ölüm biyolojik bir olay olmanın
yanında dini, sosyal, kültürel, mistik vb. boyutları olan çok yönlü bir
olgudur. Bütün toplumlarda olduğu gibi Türk toplumunda da bu olay,
gerçekleştiği ilk andan itibaren kendi dini, tarihi, sosyal ve kültürel
dünyasına uygun bir şekilde tasarımlanmış ve orada bir dizi inanç, tasavvur ve
uygulamalara refakat etmiştir. Türk dini tarihi içinde ölüm olgusu etrafında
yapılaşmış inançlar ve ritüeller, farklı din ve kültür çevrelerinin etkisi ve
önemli tarihi olaylar içinden geçerek bazen bir değişim, dönüşüm bazen de bir
süreklilik ortaya koyarak bugüne ulaşmıştır. Bu araştırma bu gerçekliği,
bünyesinde köklü bir tarihi taşıyan mütevazı bir Anadolu şehri Elmalı üzerinden
sorgulamaktadır.

Makale
Elmalı yöresinde ölümle ilgili inanç ve uygulamaların din sosyolojisi açısından
incelenmesini konu edinmiştir. Araştırmanın amacı, önemli bir geçiş ritüeli
olarak ölüm olgusuyla yörenin sosyokültürel, ekonomik, tarihi ve dini
birikimleri arasındaki ilişkileri bir değişim, dönüşüm ve süreklilik
perspektifinde açıklamaktır. Araştırma bir alan araştırması olarak planlanmış
ve metodolojik olarak ise yöredeki ölümle ilgili inanış, tasavvur ve ritüelleri
kendi özgül çevresinden hareketle değerlendirmeyi hedeflemiştir. Bu çerçevede
araştırma verileri 2016 yılı ağustos ve eylül aylarıyla 2017 yılı ocak
aylarında, Elmalı’da görev yapan/ yapmış 10 din görevlisi ile yarı
standartlaştırılmış görüşme formu kapsamındaki sorun merkezli görüşme ve
katılımlı gözlem teknikleriyle elde edilmiştir. Gözlem yanı sıra kayıt cihazı
yardımıyla toplanan veriler bir çetelede sınıflandırıldıktan sonra
fenomenolojik bir yaklaşımla çözümlenmiştir.

Elmalı
Antalya’nın 110 km batı kısmında yer alan, kuzeyden Burdur, batıdan
Fethiye-Muğla, ve güneyden Kaş, Demre, Finike ilçeleriyle Akdeniz’in
çevrelediği coğrafi bir mekanda konumlanmıştır. Yöre bir iç bölge özelliği
göstermekte ve asırlarca süren geçimlik tarım ekonomisinden bugün yine hububat
ekimi ve hayvancılığın da içinde olduğu yoğun meyvecilik ve sebzecilik gibi
daha canlı bir ekonomiye evrilmiştir.

Yöre XIV.
yüzyıldan itibaren belli dini şahsiyetler yoluyla bugüne kadar taşınan güçlü
bir dini mirasa sahip olmuştur. Özellikle son yarım yüzyılda tam bir yerleşik
hayata geçiş yapmış ve çoğunluğunu köylü ve göçebe Türkmen zümrelerinin
oluşturduğu yöre halkı arasında soyut ve teorik medrese İslamı’na karşı bir folk dini yaşantı biçimi daha yaygın bir
şekilde benimsenmiştir. Dolayısıyla bu dinsel ortam eski dini inanç ve
uygulamaların bir sözlü kültür etrafında bugüne taşınmasında önemli etkiler
yaratmıştır.

Elmalı’da ölüm
olgusu etrafında yapılanmış inanç ve ritüelleri ölüm sırasında, ölüm sonrası
cenaze yıkanmadan önce, cenazenin yıkanması sırasında, cenazenin teşyiinde,
kabristanlıkta ve takip eden günlerde yapılanlar olarak sınıflandırılabilir.
Her safhada çok zengin ve teferruatlı tasavvurlar, bunlara eşlik eden
seremoniler ve eylemler bir bütünün parçaları olarak işlemekte hatta her biri
belli bir yaşam disiplini ve ahlakı öne çıkaran güçlü imalar taşımaktadır.
Bununla birlikte bu dinsel inanış ve uygulamalar ölüm gibi bireysel ve
toplumsal anlamda bir dizi istikrarsızlıklara yol açan bir olayın daha
anlaşılır kılınması ve kozmik bir çerçeveye yerleştirilmesi için çok önemli
işlevler görmüştür. Elbette insanlar ölümün tabii bir şey olduğunun bilgisine
sahiplerdir. Fakat bu derece çeşitli dinsel kalıplar orada halkın, ölümle
ilgili daha işlevsel bilgileri olduğunu göstermiştir.

Yörede ölüm
olayının güçlü bir dini yönü her zaman vardır. Nitekim onun her safhasında sıkı
teolojik bir disiplin görmek mümkün olmuştur. Aynı şekilde orada ölüm olayı çok
güçlü bir şekilde sosyal, ekonomik ve kültürel yönleriyle de kendini
göstermiştir. Ölümün yarattığı dehşet ve sır nedeniyle yörede ölüm olayı
neredeyse ilişkili olduğu bütün zaman, mekan ve enstrümanları
kutsallaştırmıştır. Büyük bir çoğunluk tarafından kabul edilen ve gündelik
hayatta önemli bir yere sahip söz konusu normlar yerine göre asketik bir bakış
açısı ortaya koyarak halk arasında belli bir zihniyetin oluşmasında etkili
olmuştur. Ölüme bağlı törenler yörede sadece ölümün üçüncü, yedinci, kırkıncı,
elli ikinci günlerine ve yıl dönümleri ile sınırlı tutulmamıştır. Bununla
birlikte dini mahiyeti olan her tören ve toplantı orada aynı zamanda ölülerin
anıldığı bir merasime dönüşebilmiştir. Bütün bunlar bir taraftan kaybolan
düzeni tesis etmek için toplumsal bir dayanışma diğer taraftan birtakım kötü ve
tedirgin edici şeylerden uzak kalmak için tanrının mağfiretini müsait kılma
anlamı taşımaktadır. Böylece halk bu törenlerde kendi akıbetini de görerek
ölümü bir düzene bağlamış olmaktadır.

Meseleye, daha yakın dönemlerde artık güçlü bir şekilde giren mezarcılık
sektörünü de dahil ettiğimizde bugün ölümün sosyoekonomik bir işleve sahip
olduğunu da ifade edebiliriz.  Ancak ölüm
olgusu ile toplum arasındaki ilişkiler karşılıklı olmuştur. Gerçekten ölüm
olayı yörede kendinin de içinde bulunduğu yapıyı ciddi bir şekilde etkilerken
oradaki toplumsal yapı ve değişmeler de ölüm olgusu üzerinde önemli etkiler
bırakmıştır. Bu çerçevede yeni bilinç düzeyleri, ölünün yıkanması konusunda
belediyelerin ve muhtarlıkların sağladığı yeni imkanlar, bireyselleşme,
zenginlik, refah ve konfor artık bugün belli oranda eskinin daha törensel ve
teferruatlı merasimlerinde sadeliği, güçlü cemaat karakterinin motive ettiği
çok özenli sorumluluklarda rutinleşme ve gevşekliği de gündeme getirmiştir. Her
ne kadar modernleşme ve onun yarattığı yeni bilinç düzeyleri Elmalı yöresindeki
ölüm olgusunda bir dizi değişimler meydana getirmişse de gerçekten onun dinsel
bir sembiyozla ölene saygı, ölünün defni, belirli günlerde yapılan törenler ve
hayırlarla öleni anma ve yaşatma arzusu da tarihsel bir süreklilik ortaya
koymuştur